Vahdet´i Şuhud Vahdet´i Vücûd Meselesi

Âlemi, bir beliriş ve meydana çıkış sayıp vücud´un birliğini iddia eden Muhittin ile âlemi, Allah´tan ayrı ve kendi nefsinde var gören İmam Rabbanî, birbirlerinden ayrılmakla beraber bu monist ve düalist görüşlerinde kendilerinden önceki sistemlere göre de özel bir karakter taşırlar; kendi bakımlarından orijinaldirler. Muhittin´in vücudî vahdet´i, eski Yunan´da İonia´lıların kesretçiliği ile Elea´lıların vahdetçiliğini, sınırlı olanla sınırsız olanı birleştirme gayretinden meydana çıkan Panteizm ve çeşitlerinden ayrıdır. Ne Plotin´in fiilî kuvvesi, ne Spinoza´nın cevheri, ne Hegel´in mutlak ide´si, hulâsa Panteizm adı altında toplanabilecek hiçbir görüş, vücudî vahdet karşılığı olamaz. Çünkü Panteizm, spekülatif bir düşünce veya felsefî bir meslek, vücudî vahdet ise amelî bir düşünce veya dinî bir mezheptir.