İslam Hukukunda Borçların İfası

Onbeş asırlık bir geçmişiyle geniş bir coğrafyada gelişmiş olan İslam hukuku, kazuistik yöntemin hakim olduğu kabarık bir literatüre sahiptir. Bu literatüre ait temel kavramların tesbiti ve bunlar arasındaki mantıksal örgünün ortaya çıkarılması ilgili malzemeye nüfuz edilmesini kolaylaştıracağı gibi İslam hukukunun sağlıklı bir biçimde anlaşılmasına ve tanıtılmasına da hizmet edecektir. Klâsik fıkıh içinde kavram hukukçuluğunun ve doktriner tartışmaların yoğunluk kazandığı borçlar hukuku belirtilen maksada en uygun alanı teşkil etmektedir. Özel hukukun temel kavramlarından irade ile borçlar hukuku alanındaki sözleşme özgürlüğü arasında çok sıkı bir bağ vardır. Sözleşme özgürlüğü gereği taraflar, oluşturacakları borç ilişkisinin muhtevasını, kural olarak, istedikleri gibi kararlaştırabilirler. Ancak sıra, kurulan borç ilişkisinde yer alan borç veya borçların ifa edilmesine geldiğinde anlaşmazlıklar başgöstermektedir. İfa aşamasında çok sayıda anlaşmazlığın ortaya çıkması hukuk sistemlerini bu konuda birtakım hükümler koymaya yöneltmiştir. İslam hukukunda ifa kavramına açıklık getirmek, ifayı düzenleyen hükümleri incelemek ve ona ait ifa teorisini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışma, pratik nedenlerle, kıta avrupası pozitif hukuk biliminin sistematiği içinde sunulmuştur. Fıkhın borçlar hukuku ile ilgili konuları, daha çok, özel borç ilişkileri tarzında işlendiği için ifa ile ilgili meseleler fıkhın geniş bir alanına yayılmıştır. İnceleme alanının genişliği nedeniyle meşhur dört mezhebin fıkıh literatürü içinde muteber belli başlı eserleri esas alınmıştır. Teorik tartışmaların bey akdinde yoğunlaşması nedeniyle örnekler çoğunlukla oradan verilmiştir. Bu arada modern hukuk eserleri vasıtasıyla İsviçre, Alman ve Fransız hukuklarının konuyla ilgili yaklaşımları da belirlenmeye çalışılmış ve İslam hukuku ile kıta avrupası hukukun kesiştikleri ve ayrıldıkları noktalar ve bunların nedenleri üzerinde durulmuştur. Bu alana ait malzemenin yeterince işlenmemiş ve ayıklanmamış olması, araştırmacıyı, fakihlerin her bir konu ile ilgili görüşleri üzerinde yoğunlaşmaya ve bu görüşlerin sağlıklı bir biçimde tesbitine öncelik vermeye yöneltmektedir. İslam hukuku alanında bazı teorileri ortaya koymaya yönelik çalışmaların uzun bir maziye sahip olmaması da bu yönde yapılan incelemeleri birtakım zorluklarla karşı karşıya bırakmakta ve mücavir konulara da özel bir emek verilmesini gerektirmektedir. Çalışmamızı bir giriş ve dört esas bölüme ayırdık. Borç ve ifa kavramlarına Batı hukuku ve İslam hukuku açısından genel bir bakış yapmanın yararlı olacağı düşüncesiyle giriş kısmını bu iki kavrama ayırdık. İlk üç bölümü ifanın tarzına, bir başka ifadeyle ifanın unsurlarına ayırdık. Birinci bölümde ifanın konusunu işledik. İfa edilecek şeyin ne olduğunu, bunun değiştirilme imkânının olup olmadığını ve şartlarını inceledik. Bu arada çeşitli borç nevilerine göre ifanın nasıl gerçekleşeceği hakkında geniş açıklamalar yaptık. İfanın taraflarına ayırdığımız ikinci bölümde, ifa yapacak tarafı, hangi edimlerin mutlaka borçlu tarafından ifa edilmesi gerektiğini ve hangilerinin de üçüncü bir şahıs tarafından ifa edilebileceğini belirlemeye çalıştık. Ayrıca ifa yapılacak tarafı incelediğimiz bu bölümde borçluyu sorumluluktan kurtaracak ifanın kime yapılması gerekliğini, hangi durumlarda ifanın üçüncü bir kişiye yapılabileceğini açıkladık. Üçüncü bölümde ise ifanın yerini, zamanını ve karşılıklı edimlerde ifa sırasını inceledik. Dördüncü ve son bölümde ifanın isbatı ve alacaklının temerrüdü konularını işledik. İfada isbat yükünün kime ait olduğunu, isbatla yükümlü olan tarafın ne tür haklara sahip olduğunu belirlemeye çalıştık. İfa ile olan yakın münasebeti nedeniyle alacaklının temerrüdünü, bu temerrüdün oluşma şartları ve buna bağlanan hukuki sonuçları da burada işlemeyi uygun bulduk. Faydalı olmasını umarız.