İhvanı Safanın Eğitim Felsefesi

Hicri dördüncü yüzyıl, tercüme faaliyetleriyle İslâm dünyasına aktarılan Yunan, Hint ve Fars eserlerinin de etkisiyle, bilimsel hareketliliğin doruğa ulaştığı; bir çok önemli simanın yetiştiği ve bütün İslâmî bilimlerin genel çerçevesinin oluştuğu dönemdir. İslâm dünyasında çeşitli müesseseler ve ilimler bu dönemde şekillenmiş ve zamanla gelişerek modern Avrupa medeniyetinin doğmasında da etkili olmuştur Bu dönemde ortaya çıktığı kabul edilen ve bütün ilimleri bir araya toplayan bir ansiklopedi meydana getirerek, düşünce tarihinde, "İslâm Ansiklopedistleri" olarak anılan İhvân-ı Safa ve Risaleler i hakkında, Batı da ve Arap dünyasında yapılan çalışmalara karşı, ülkemizde aynı düzeyde müstakil çalışmalara rastlayamıyoruz. Batı dilleri ve Arapça da yapılan çalışmalar, "Bibliyografya "dan da anlaşılacağı gibi, daha ziyade, İhvan in genel felsefesi ve kimlikleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Bunların içerisinde, Abdullatif Tıbawi nin, "Arabic and Islamic Themes" isimli eserinin, "Some Educational Terms in Rasâil Ikhwân as-Safa " bölümü ve "Further Studies on Ikhwân as-Safâ" başlıklı makalesi ile Nadiye Cemalüddin in Mısır Aynu ş-Şems Üniversitesi nde yapmış olduğu "el-Felsefetü t-Terbiye inde İhvanı s-Safâ" isimli yüksek lisans tezi ve Abdulemir Semsüddin in "el-Felsefetü t-Terbeviyye inde İhvanı s-Safâ min Hilâli Resâilihim " adlı müstakil bir eseri eğitimle ilgilidir. Ülkemizde ise, İhvan ın düşünce sistemini oluşturan değişik konular üzerinde bazı çalışmalar yapılmış olmakla birlikte, eğitim felsefesi ile ilgili özel bir çalışma mevcut değildir. Hâlbuki hicri dördüncü asırda önemli bir ekol olan İhvân ın, eğitim felsefesini incelemek, sadece onların fikirlerini değil, aynı zamanda bu dönemdeki fikir hareketlerinin ve eğitimle ilgili görüşlerin kökenini ve oluşumunu da incelemek demektir. Bu dönemde devlet, genel eğitimle yakından ilgilenmeye başlamış, eğitim-öğretimde kurumlaşmanın ardından önemli gelişmeler olmuştur. Zira eğitim, medeniyetin özü ve aslıdır. Biz bu noktadan hareketle, böyle bir çalışmanın gerekli olduğunu düşündük. Çalışmamızda İhvân-ı Safâ nın özgün eserleri, Resâilu İhvanı s-Safâ ve er-Risâletü l-Câmia yı esas aldık ve eğitimle ilgili görüşlerini, mümkün olduğunca bu eserlerden ortaya koymaya çalıştık ama kaynaklarda rastladığımız ilginç yorumlara işaret etmeden de geçemedik. Risaleler incelenirse, eğitimin İhvân-ı Safa nın felsefi temellerinin ayrılmaz bir parçası olduğu görülür. Buna rağmen, eğitimle ilgili görüşlerini ortaya koyan özel ve müstakil bir risale yoktur. Bazı "fasıl"larda eğitimle ilgili terimlere işaret edilmekte, hiç umulmayan bir başlık altında ise, eğitimi ilgilendiren önemli fikirler sergilenmektedir. Bu nedenle, onların eğitim felsefelerini tespit etmek, ancak Risaleler in tamamını dikkatli bir şekilde okumakla mümkün olmuştur. Çalışmanın "Giriş" kısmını, İhvân-ı Safa ve Risaleler i hakkındaki tartışmalara ayırdık. Burada, İhvân-ı Safâ nın ismi, kimliği, genel felsefesi, yaşadıkları dönem ve o dönemin siyasi ve sosyo-kültürel yapısı ile Risaleler in yazılış tarihi, baskıları, sayıları, muhtevaları, kaynakları ve etki sahaları hakkındaki görüşleri derli toplu bir şekilde ortaya koymaya çalıştık. Birinci Bölüm de, İhvân-ı Safa nın eğitimle ilgili kullandığı temel kavramları tespit etmeyi, onların eğitim felsefelerini isabetli bir şekilde ortaya koymak için gerekli görerek, onların bu kavramlara ve eğitimle ilgili temel problemlere yaklaşım tarzlarını belirlemeye çalıştık. İkinci Bölüm de, eğitimin en önemli unsurları olan öğretmen ve öğrenci hakkında İhvan ın görüşlerine yer verdik. Burada öğretmene duyulan ihtiyacı, öğretmen ve öğrencinin vasıflarını, öğrenci-öğretmen ve öğrenci-arkadaş ilişkilerini inceledik. Üçüncü Bölüm de, yetiştirilecek insanın vasıflarının, ideallerinin, amaçlarının, düşünme biçiminin, davranışlarına rehberlik eden ilkelerin ve eğitim politikalarının belirlenmesinde, önemli bir fonksiyona sahip olan değerleri ele aldık. Burada değerlerin kaynağını, yapısını, değerler hiyerarşisini ve değerlerin eğitime etkilerini araştırdık. Dördüncü Bölüm de ise, eğitimin en temel problemlerinden sayılan, eğitim-öğretimde program, metod, ilke ve amaçlar konusunda İhvan ın görüşlerini, aslî karakterini bozmadan güncelleştirmeye çalışırken, İhvan in eğitim felsefesi hakkında oluşan kanaatlerimizi de, sonuç bölümünde özetledik.