İbni Sina Felsefesinde Eğitim

Büyük Türk Bilgini İbn Sina (980-1037) ilim aleminde bir filozof ve bir hekim olarak tanınır. Onun, çeşitli boyutları olan Filozofluğunun bir uzantısı da eğitimciliğidir. Felsefesinin dayandığı temeller olarak insanı, onun mutluluğunu, insan nefsini ve nefsin güçlerini alan İbn Sina, bu konudaki fikirleri ile de aynı zamanda bir eğitim felsefecisi olarak kabul edilebilir. Modern ilimlerin kaynaklarını hep batıda aramak gibi, bir tutumun içinde olan yakın tarihimizin bilimsel çevreleri, aynı tavrı, eğitim alanında da göstermiş ve bu ilmin doğudaki derin izleri ile yakın zamanlara kadar pek ilgilenmemiştir. Son zamanlarda üniversitelerde yapılan çalışmalar, özellikle İlahiyat Fakültelerindeki Eğitim Bilimleri ve Din Eğitimi dallarında yapılan araştırmalar, bu izleri birer birer ortaya çıkarmaktadır. Bu çalışmalarda, söz gelimi Gazali, Farabi gibi önde gelen düşünürlerin eğitim ve toplum görüşleri bir tez çalışması olarak ele alınmış, bunun dışında Kabîsî, İbn Cemâa, Kınalızade, Zernucî gibi müelliflerin de eserleri üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Bu arada İslamda eğitim-öğretim tarihi, öğretmen-öğrenci münasebetleri tesbit edilmiştir. İşte bu çalışmaların bir parçası olarak, İslam eğitim tarihinde önemli bir yeri bulunan İbn Sina nın, eğitimle ilgili yaklaşımlarını da biz doktora tezi olarak incelemeye çalıştık. Bu konuda yaptığımız ön araştırmada ilim çevrelerinde, İbn Sina nın eğitimciliğine dair bazı kanaatlerin oluştuğunu gördük2. Arap ülkelerinde konu ile ilgili çalışmaların yapıldığını tesbit ettik. Bu çalışmalardan birisi Mısır Mansure Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Abdurrahman, en-Nakîb in yaptığı Felsefetü t-terbiye inde İbn Sina isimli çalışmadır. Bu eserin I. bölümünde İbn Sina nın ve yaşadığı dönemlerin sosyal ve ilmî hayata ele alınmakta, 2. bölümde İbn Sina nın eğitimle ilgili görüşlerinin temelleri incelenmektedir. Konu ile ilgili olarakta insanda bulunan güçlerin, nefs-beden ilişkilerinin iyi ve kötüyü yapabilme açısından insanın değerlendirilmesi yapılmıştır. Ayrıca, sosyal hayat ve bu hayatta nebî ye olan ihtiyaç üzerine filozofun düşünceleri gündeme getirilmiş, daha sonra idrak ve bilgi olayı incelenmiş, son olarakta Ahlak konusu ele alınmıştır. 3. Bölümde eğitimin amaçları, çocuğun çeşitli yaş dönemlerine göre öğreniminin esasları tesbite çalışılmış nazarî ve amelî ilimler belirtilmiştir. Daha sonra da ders verme yolları incelenmiştir. 4. bölümde ise İbn Sina nın doğuda ve batıda eğitim dünyasına çeşitli yollarla (öğrenci yetiştirmek, kitap yazmak gibi) yapmış olduğu katkılar ele alınmıştır. İkinci çalışma ise halen Lübnan Üniversitesi psikoloji ve terbiye bölümü öğretim üyelerinden Dr. Abdülemir Şemseddin in hazırladığı amelî felsefe (ahlak) açısından İbn Sina ya göre eğitim isimli çalışmadır. Bu araştırmasında Dr. Abdülemir Şemseddin, İbn Sina nın sadece filozof ve tabib olarak ele alındığını, hâlbuki filozofun eğitimci ve siyaset teorisyeni yönününde bulunduğunu, kendisinin onun bu yönünü ele aldığını beyan etmektedir. Yapılan bu çalışma ana hatları ile şöyle bir plana bağlanmıştır. I-kısımda İbn Sina nın yaşadığı yer, zaman ve fikirlerinin oluşmasındaki şartlar ele alınmaktadır. Buna göre İbn Sina nın fikirleri islam dini, Yunan düşüncesi ve İbn Sina nın özel hayat tecrübeleri ve çevresindeki adetlerden etkilenmektedir. II-bölümde İbn Sina nın eğitimle ilgili düşünceleri ele alınmaktadır. Halkın yönetilmesi, insanın kendi kendini eğitmesi konularının ele alındığı bu bölümü iktisadî konuların ele alındığı üçüncü bölüm takip eder. IV. bölümde ise aile eğitimi ele alınmaktadır. Kadının kocasına karşı görevleri ve evlilik ve boşanma konularını kapsayan bu bölümü de çocuk eğitimi isimli V. bölüm takip eder. Çocuk eğitimini okul öncesi, okul sırası, meslek eğitimi, ferdî farklar ve özel eğitim, eğitimin hedefleri eğiticinin özellikleri ve rolü, pedagoji ilminde ceza mükâfat kavramları üzerinde duran Dr. Şemseddin VI. bölümde hizmetçi eğitimi ve yönetimini ele almaktadır. VII. bölümde de toplum hayatının İbn Sina ya göre özelliklerini tesbit etmektedir. Bu kısmın II. bölümünde nübüvvet III. bölümünde devlet yönetimini IV. bölümünde de İbn Sina nın konuyla ilgili teklifleri ele alınmaktadır. Bütün bunlar bizde İbn Sina nın eğitimle ilgili görüşlerinden bir doktora tezi çıkarılabileceği fikrini kuvvetlendirdi. Konuya ilgi duyan çevrelerin de teşvikleriyle bu çalışmayı yapmağa başladık. İbn Sina nın eğitimciliğini şu konularda araştırdık: 1-İbn Sina da eğitim ve öğretimle ilgili temel problemler 2-İbn Sina nın metafizik anlayışı ve eğitim, 3-Bilgi, bilginin kaynağı, değeri ve eğitim, 4-Değerler ve erdemler 5-Eğitimin pratik değeri (Program Metod ve Gaye). Bu esaslara dayandırılan çalışmamız esnasında, felsefe gibi mücerred konularla uğraşan bir ilmi, tam bir vukufla işleyen İbn Sina yı eğitim açısından değerlendirmenin hiç de kolay olmadığını gördük. Herkesin karşılaşabileceği bazı zorluklarla biz de karşılaştık. İtiraf edelim ki zaman zaman bizi ümitsizliğe sevk eden bu durum Allah a hamdolsun ki yakın çevremdeki arkadaşlarım ve Danışman hocamın ısrarlı tavrı ile elimizdeki şu sonuca dönüştü. Konu ile ilgili çalışmamızı analitik (çözümleyici) metodu tatbik ederek gerçekleştirdik. Bu metod da İbn Sina yı anlamak için onun eserlerini ve dilini çözmeyi gerektirmektedir. Bunun için de düşünürün, doğrudan kendi yazdığı metinlere eğilip bunları çözümlemeye çalıştık. Önce, onun ne demek istediğini tesbit edip sonra, bunlar hakkında başkalarının ve bizim yorumlarımızın neler olduğunu-ortaya koyduk. Daha sonra da düşünürün, bu ilmin genel tarihi içindeki yerini tesbit etmeyi hedefledik. Burada üzerinde durduğumuz önemli husus, terim ve kavram birliği oluşturmaktır. Yani herkes için geçerli olan kavramların bulunmasıdır. Böylece tarihte yaşamış düşünürlerin düşünceleri günümüze taşınmış ve hayatiyet kazanmış olacaktır. Biz de işte bunu gerçekleştirmeye çalıştık.