Gayetü'l Beyan Fi Hakikatil İnsan Yahud İlm i Ahval i Ruh

Hikemî ilimlerin başlangıcı psikolojidir. Nâtık nefs, yani ben zamirinin gösterileni olan manevi cevher bir hakikattir ki, varlığı asla inkâr olunamaz. Görünüşler âlemine olan inancın, zihinde şüphe darbesine uğraması ihtimal dahilindedir, lâkin hiçbir vakit nâtık nefsin varlığını tasdik etmemek mümkün değildir.
İmdi insan ruhu, vücut binasının ortadan kaldırılamayacak bir esasıdır ve bununla beraber bilgi hakikatinin başlangıç noktasıdır. Düşünüyorum, öyleyse varım. Yukarıda beyan olunduğu üzere bilinç, nâtık nefsin varlığını ve özelliklerini tasdik eden manevi duyum veyahut içebakış demektir. Bilinç tasdiklerinden doğan kesinlik mutlaktır. Fransız fîlozofİanndan Descartes demiştir ki, bilmek başka ve bildiğini bilmek başkadır. Bu söze şunu da ilave edebiliriz ki, duymak başka ve duyduğunu bilmek başkadır; istemek başka, istediğini bilmek başkadır. İşte bu bilinç bilgisi, kesinlik ifade eden bilgidir. Eğer bilince ilişkin bilgiler kesinlik taşıyor olmasa, nâtık nefsimiz daima vehim ve hayal pençesinde perişan olur.