Anahatlarıyla İslam Eğitim Tarihi

Kur an, ilk âyeti ile öğrenmeyi emreden bir dinin kitabıdır. Bu Kitab ın gönderildiği peygamber de, ümmetine bu yolda talimat veriyordu. Kitah ve Sünnet in hu konudaki emirlerini göz önünde bulunduran Müslümanlar, daha İslâm ın ilk yıllarından itibaren öğrenmek için bütün imkânlarını seferber ediyorlardı. Başlangıçta bu imkânlar, daha ziyade dinî alanda kullanılıyordu. Zira bu bilgilerin bir kısmı günlük, bir kısmı haftalık, bir kısmı da senelik ibâdetleri için gerekliydi. Bunlar bilinmeden ibâdet yapılamazdı. Bununla beraber, ibâdetler için gerekli olan bilgilerin sâdece dinî bilgiler olmadığını da belirtmek isteriz. Zira oruç tutmak veya namaz kılmak isteyen bir Müslüman, başını yerden kaldırıp gökleri araştırmak zorundadır. Böylece, basit de olsa bir astronomi bilgisine; Hacca gitmek isteyen bir başkası en azından coğrafya bilgisine; Zekât vermek isteyen bir diğeri de matematik bilgisine sahib olma zaruretini duyar. Gerek Kur an, gerekse hadislerden bir kısmının açıklanabilmesi, tarih bilme ile mümkün olur. Zira "sebeb-i nuzûl" ve "sebeb-i vuru"dun bilinmesi, âyet ve hadislerin yorumlanmasında büyük bir fayda sağlar. Bu da tarih bilgisine olan ihtiyacı ortaya çıkarır. Ayrıca Kur an ın, 1/3 (üçte biri) ne yakın bir kısmının ibret alınması için tarihle ilgili olması, Müslümanların tarihle ilgilenmelerine sebep olmuştur. Bütün bunlar, zamanla Müslümanların değişik branşlardaki ilimlerle uğraşmalarına sebeb oluyordu. Nihayet bazı hadislerin genel anlamda ilmi teşvik etmeleri, Müslümanların asırlar boyu her türlü ilmî faaliyette bulunmalarına vesile oluyordu. Özellikle Hz. Peygamber in "âlim ile âbid arasındaki fark, ay ile yıldızlar arasındaki fark gibidir" ve "âlimle âbid arasındaki fark benimle en ednanız arasındaki fark gibidir." şeklindeki hadisleri, ilmî faaliyet sahalarının genişlemesine sebeb oluyordu. Anahatları ile İslâm Eğitim Tarihi adını taşıyan bu eser, kuruluşundan itibaren İslâm dünyasındaki eğitim müesseselerini anahatları ile vermektedir. Eserin hacim ve gayesi nazar-ı dikkate alındığı için, kaynakların çok azı dip notlar halinde verildi. İlk baskısı kısa zamanda tükenen ve çerçevesi dahilinde genişletilen bu eser, giriş ten sonra iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde İslâm dünyasındaki eğitim müesseseleri ile ilgisinden dolayı bazı Osmanlı müesseselerine de temas edildi. Hatta bu yüzden, Osmanlılardaki cami mimarîsi ile "Huzur Dersleri" anlatıldı. Eserin ikinci bölümünde de anahatları ile İslâm dünyasındaki medreseler işlenmiştir.