Osmanlı Belgeleri İle İngiliz Elçilik ve Konsolosluk Raporlarında Vilayat-ı Sitte Islahatı(1878-1899)

Vilayat-ı Sitte Islahat'nı (1878-1899) konu edinen bu çalışma, Ayastefanos ve Berlin Antlaşmalarıyla başlayıp, Anadolu Umüm Müfettişi Ahmet Şakir Paşa'nın vefatıyla nihayetlendirilmiştir.

Bu ıslahat programını kendi siyasi menfaatleri greği kullanmak isteyen İngiltere başta olmak üzere diğer Avrupalı devletler, ıslahatlardan kendi beklenti ve taleplerini dile getiren notave raporlarla Osmanlı Devleti üzerinde siyasi bskı oluşturmuşlardır. Kendisine karşı yapılan bu siyasi baskılara, zamanın siyasi, askeri ve iktisadi şartlarının elverdiği ölçüde karşı koymaya çalışan Osmanlı Devleti ise elbette ki ıslahat programını , devletin menfaatleri ve bölgenin hassasiyetini göz önünde bulundurarak icra etmeye çalışmıştır.

Uzun müzakereler neticesinde nihayet üzerinde karar kılan 1895 tarihli Vilayat-ı Sitte Islahatı, Erzurum, Sivas, Mamuretü'l-Aziz, Van, Bitlis ve Diyarbakır vilayetlerinden müteşekkil vilayat-ı Sitte'de hayata geçirilmiştir. Bu program çerçevesinde yapılan teftiş ve ıslahat çalışmaları gerek bu anlamda zengin Osmanlı arşiv vesikaları ve gerekse İngiliz elçilik ve bölge konsolosluklarının rapor ve yazışmaları incelenerek kapsamlı bir şekilde değerlendirilmiştir. Burada özellikle ıslahat programının fikriyatından fiilitına kadar bu meseleyle doğrudan alakadar olan ve bu hususta Osmanlı Devleti'ne en çok baskı yapan ve keza konunun diğer Avrupalı muahtaplarını da Osmanlı Devleti'ne karşı teşvik tazyik eden dönemin İngiliz Hükümeti'nin yazışmalarına özellikle yer verilmiştir.

Ayrıcabu çalışmada, söz konusu vilayetlerdeki jandarma, polis ve tahsildarlıkların teşkilat yapıları, belediye, nahiye, maarif, adliye ve hapishanelerinin, hudut karakolları ve kolluk kuvvetlerinin mevcut durumları, emlak komisyonlarının faaliyetleri, Müslim ve gayrimüslim tebaanın demografik yapısı ve vilayetlerin idari teşkilatı gibi pek çok hususa yer verilmiştir.